Lateralizację, czyli stronność określamy w psychologii mianem czynnościowej asymetrii, inaczej przewagi jednej strony nad drugą podczas aktywności. Przejawia się ona dominacją czynności ręki, nogi, oka i ucha po jednej stronie osi ciała. Lateralizacja jest indywidualną cechą każdego człowieka, a ponieważ jest procesem postępującym w toku wczesnego rozwoju dziecka, bywa, że rodzice (bez profesjonalnej diagnozy) wpływając na nią, zaburzają jej naturalny przebieg… czego robić się nie powinno.
Schemat ludzkiego ciała na pozór jest symetryczny: posiadamy dwoje oczu, uszu, dwie pary kończyn. Lateralizacja, czyli dominacja jednej ze stron ciała związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych. Lewa półkula odpowiada za mowę, funkcje językowe, rozumowanie i myślenie logiczne. Prawa natomiast za orientację przestrzenną, emocje, kreatywność, zmysł estetyczny, zdolności artystyczne: plastyczne i muzyczne. Lewa półkula pracuje w sposób analityczny i relacyjny, prawa w sposób globalny i całościowy. Prawidłowe działanie obu półkul mózgowych pozwala na przekazywanie informacji pomiędzy nimi i zapewnia sprawne funkcjonowanie poznawcze dziecka. U osób praworęcznych zwykle aktywniejsza jest półkula lewa, u leworęcznych półkula prawa. Zdecydowana większość osób jest praworęczna, leworęcznych jest 8% - 15% i jak podają naukowcy, tendencja ta nie ulega zmianie od 30 000 lat. Stąd tak bardzo cenimy wielką sztukę, efekt końcowy uzdolnień artystycznych niewielkiego odsetka populacji.
Wyróżniamy trzy modele lateralizacji: jednorodna prawostronna lub lewostronna, niejednorodna – skrzyżowana oraz nieustalona – słaba.
Dziecko nie rodzi się prawo- lub leworęczne, chociaż przychodzi na świat z mechanizmami genetycznymi i hormonalnymi sprzyjającymi określonemu modelowi lateralizacji. Stronność ustala się we wczesnym dzieciństwie: praworęczność do 2-3 roku życia, a leworęczność do 3-4 roku życia. Już u niemowlęcia w 6 miesiącu życia możemy zaobserwować, którą rączką częściej i sprawniej się posługuje. Ostatecznie lateralizacja ustala się około 6 roku życia. Uczeń rozpoczynający szkołę powinien ostatecznie wybrać rękę, którą będzie wykonywał czynności tak precyzyjne jak pisanie. (za Cieszyńską 2007, Gut 2007, Case-Smith 2010)
Jeśli tak się nie dzieje, powoduje to wiele trudności w nauce: w orientacji w stronności i kierunkowości, nauce czytania, pisania, arytmetyki, geometrii, umiejętności czytania map. Dzieci z zaburzeniami procesu formowania się dominacji stronnej, dzieci leworęczne i ze skrzyżowaną lateralizacją mają duże kłopoty z opanowaniem umiejętności rozpoznawania liter i cyfr, które są odwrócone w płaszczyźnie pionowej lub poziomej. Dzieci obuoczne, czytają z licznymi pomyłkami, gdyż dekodują wyrazy raz jednym, raz drugim okiem. Mogą temu towarzyszyć dodatkowe zaburzenia: motoryczne, percepcji wzrokowej, orientacji w przestrzeni i wtórne zaburzenia emocjonalne. Pismo lustrzane może być poważnym zaburzeniem w rozwoju lub zwykłą konsekwencją leworęczności. Ustalić to może pedagog. Tak jak przy pisaniu prawą ręką naturalnym odruchem jest prowadzenie jej z lewej strony do prawej, tak piszącym lewą ręką łatwiej prowadzić rękę od prawej do lewej strony. Nie każdy jednak leworęczny potrafi posługiwać się pismem lustrzanym. Za twórcę takiego pisma uznaje się Leonardo Da Vinci, mistrzowsko posługującego się obiema rękoma.
W wieku poniemowlęcym pozostawiamy dziecku swobodę w zakresie wyboru rączki podczas czynności ruchowych. W późniejszym okresie, ze względu na to, że cała nasza przestrzeń życiowa przystosowana jest dla osób praworęcznych (począwszy od zaprojektowania samochodów, urządzeń multimedialnych, małej architektury, sprzętu AGD, po proste przybory typu pióro, nóż, nożyczki, ułożenie sztućców na stole), korzystne jest utrwalenie praworęczności u dzieci o słabej lateralizacji. Dlatego też staramy się, aby w sposób taktowny i bez nacisku uświadamiać dziecku oburęcznemu, że może, choć nie musi spróbować wykonać daną czynność prawą ręką. Zaleca się przestawienie dziecka na rękę zgodną z okiem: prawoocznego na rękę prawą, lewoocznego na rękę lewą. U dzieci z wadą wzroku, zwykle oczność jest uzależniona od rodzaju wady. Jeżeli u dziecka występuje wada wzroku, należy mu pozwolić, by samo wybrało dominującą rękę. Jeżeli oczność nie ustali się do 6-7 roku życia, nie możemy już jej kształtować.
Nie należy przyuczać dzieci do posługiwania się prawą rękę:
- zlateralizowanych jednorodnie lewostronnie,
- lewoocznych,
- o wczesnej i silnej dominacji ręki lewej,
- z niepełnosprawnością intelektualną,
- jąkających się,
- o małej sprawności i precyzji prawej ręki.
Leworęczne dzieci, przestawione niewłaściwie, mogą prezentować zaburzenia osobowości. Często są labilne emocjonalnie: płaczliwe i wycofane lub niecierpliwe i szybko wpadające w złość. Zaburzenia te przejawiają się nocnym moczeniem się, stereotypiami ruchowymi lub jąkaniem. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, unikanie kontaktów społecznych lub nadpobudliwość psychoruchowa. Utrwala się też niechęć do zajęć przedszkolnych i szkolnych. Tak wyjaśnia te zjawiska M. Bogdanowicz na podstawie badań klinicznych.
W naszym Ośrodku badanie wzorca lateralizacji przeprowadza pedagog. Może ono być częścią składową diagnozy pedagogicznej lub odrębnym badaniem. Składa się z anamnezy, obserwacji i znormalizowanych testów. Rodzic otrzymuje pisemny raport i wskazówki do pracy z dzieckiem (dostosowane do wieku) w zakresie stymulowania małej motoryki oraz doskonalenia sprawności grafomotorycznej i wzrokowo – ruchowej.
Na diagnozę lateralizacji zapraszamy dzieci, u których proces formowania się dominacji stronnej wzbudza wątpliwości rodziców lub jest opóźniony w stosunku do wymagań rozwojowych.
Diagnoza dominacji stronnej umożliwia wybór dominującej ręki.
Terapią powinny zostać objęte dzieci, u których stwierdzono po ukończeniu trzeciego roku życia lateralizację jednorodną lewostronną oraz lateralizację skrzyżowaną (dominacja jest ustalona i występuje po obu stronach osi ciała). Należy również objąć terapią dzieci przejawiające lateralizację nieustaloną (dominacja nie wykształciła się w odniesieniu do każdego z parzystych narządów), z którymi terapeuta ćwiczy dokonywanie wyboru dominującego oka, ucha, ręki i nogi. Z badaniem lateralizacji nie należy zwlekać do końcowego etapu jej kształtowania się, gdyż po tym czasie nie mamy wpływu na zmianę dominacji narządów parzystych oko – ręka, pełniących wiodącą funkcję w procesie pisania. W naszym ośrodku podczas terapii stosujemy zróżnicowane ćwiczenia: rozwijające dominację półkulową, ćwiczenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, analizy i syntezy wzrokowej, kierunku pisania i rysowania, dotyczących sekwencji ruchowych i wzrokowych oraz pamięci symultanicznej i sekwencyjnej.
